Bhagavad Gita

अर्जुन् पूछते है - हे जनार्दन, यदि ज्ञानमार्ग ही कर्ममार्ग से श्रेष्ठ मानते हो  तो क्यों मुक्षे रागादियुत घोर युद्ध करनेके लिये प्रचोदित् कर रहे हो । संन्यासाश्रम मे क्यों नही ।।३.१।। 

Tamil

प्रमेयदीपिका

हरिः ओम् । 

’अन्नात् ’ इत्यादेः सङ्गतिमाह- हेत्वन्तरमिति।। ’अत्र’ इत्यनुवर्तते। अत्र पर्जन्यो मेघ आदित्यश्च विवक्षितौ। तत्रादित्यस्य पूर्वसिद्धस्य कथं ’यज्ञाद्भवति पर्जन्यः’ इति यज्ञः कारणत्वेनोच्यते? इत्यत आह- यज्ञ इति। यद्यपि ’यज्ञो देवतामुद्दिश्य द्रव्यपरित्यागः’ इति वक्ष्यति। तथाSप्यत्र परित्यज्यमानं द्रव्यं गृह्यते। तस्य पर्जन्यान्नत्वात्पर्जन्योपभोग्यत्वात् । उपभुक्तेन च तस्य बलाद्युपचयाद्यज्ञः, तस्य पर्जन्यस्य कारणमुच्यते। 

ननु पर्जन्यो देवतात्मा यज्ञेन पर्जन्यत्वं प्राप्तः स यज्ञो विवक्षितोऽत्रास्तु। तथा सति यज्ञात्पर्जन्योद्भवो मुख्य एव सम्पत्स्यत इति। नेत्याह- पूर्वेति।। तस्य पर्जन्यपदप्राप्तिहेतोः। ’यज्ञस्य ’ इति शेषः।। 

ननु तदा चक्रं प्रवृत्तमेव। अतः कथं पूर्वयज्ञस्य चक्राप्रवेशः? इत्यत आह -तद्धीति।। तत् चक्रमापाद्यं ह्यत्र विवक्षितम्। न तु प्रागापादितम्। कुतः? कर्मविधये ह्येतदुच्यते। यदि विहितं कर्म करिष्यसि तर्हि जगच्चक्रप्रवृत्तिर्भविष्यति। अन्यथा तद्विघातः। अतस्त्वया कर्म कर्तव्यमिति। कर्मविध्युपयोगिता चापाद्यस्यैव, न त्वापादितस्य। आपाद्ये च यज्ञव्यक्तिविशेषस्य पर्जन्यपदप्राप्तिहेतोर्न प्रवेश इत्यर्थः। 

प्राक् पर्जन्येन कर्म कृतम्। तेन च यज्ञादिद्वारा चक्रं प्रवृत्तम्।  अतस्त्वयाऽपि कर्म कर्तव्यमित्येवं प्रागापादितचक्रोक्तिरपि कर्मविध्युपयोगिनी भवतीति चेत् मैवम्। ‘अतः’ इति कोऽर्थः? त्वत्कर्मणाऽपि चक्रप्रवृत्तिसम्भवादितिवा कर्मत्वादिति वा? नाद्यः।  इदानीन्तनपुरुषकर्मजेन यज्ञेन पर्जन्योत्पत्त्यसम्भवेन चक्राप्रवृत्तेः। न हि सर्वेऽपि कर्मकारिणः पर्जन्यत्वं प्राप्नुवन्ति। द्वितीयं दूषयति - न त्विति।। फलरहितेन कर्मत्वसामान्येनेदानीं कर्म कार्यं न भवति स्वयं क्लेशरूपत्वादिति।। 

प्रकारान्तरेणापि ’यज्ञाद्भवति पर्जन्यः’ इत्येतद्दर्शयितुमाह - मेघेति।। चक्रं समूहः। ततः किम्? इत्यत आह - तच्चेति। मेघचक्रम्। कुतः? इत्यत आह- अग्नाविति।।

ननु ‘स्वकीयमुदकं नद्यः’ इति समुद्राद्वृष्टिरुच्यते। अत आदित्याद्वृष्ट्यङ्गीकारे तद्विरोधः स्यादित्यत आह- उभयेति। ‘वृष्ट्यङ्गीकारात्’ इति शेषः। वार्षिका मेघा इह वृष्टिशब्देनोच्यन्ते। अतोऽपि किम्? इत्यत आह- अतश्चेति। 

प्राक् पर्जन्यस्य भवनं गौणमङ्गीकृत्य व्याख्यातम्। इदानीं त्वभिमन्यमानगतस्य भवनस्याभिमानिनी लक्षणामाश्रित्येति भेदः। यद्वा अभिमानिगतस्य पर्जन्यशब्दस्य अभिमन्यमाने लक्षणामाश्रित्य द्वितीयं व्याख्यानम्। 

तात्पर्यनिर्णये तु मेघसन्ततौ पर्जन्यशब्दो यौगिकोऽङ्गीकृतः। 

ननु यज्ञः कर्मात्मकः। तत्कथमुच्यते ‘यज्ञः कर्मसमुद्भवः’ इति? तत्राह - यज्ञ इति।। इतरक्रिया यज्ञाङ्गभूता। अपूर्वाङ्गीकारे रूढित्यागेन लक्षणाश्रयणं स्यात्।

गीताभाष्यम् 

हरिः ओम् ।

हेत्वन्तरमाह- अन्नादिति।। यज्ञः पर्जन्यत्वात्तत्कारणमुच्यते। पूर्वयज्ञविवक्षायां तस्य चक्रप्रवेशो न भवति तद्व्यापाद्यं कर्मविधये। न तु साम्यमात्रेणेदानीं कार्यम्।। 

मेघचक्राभिमानी पर्जन्यः। तच्च यज्ञाद्भवति।

अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठति। 

आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः (मनु  3.76)इति स्मृतेः। 

उभयवचनाच्चादित्यात् समुद्राच्चाविरोधः। अतश्च यज्ञात्पर्जन्योद्भवः सम्भवति। यज्ञो देवतामुद्दिश्य द्रव्यपरित्यागः। कर्म इतरक्रिया।