Bhagavad Gita

अर्जुन् पूछते है - हे जनार्दन, यदि ज्ञानमार्ग ही कर्ममार्ग से श्रेष्ठ मानते हो  तो क्यों मुक्षे रागादियुत घोर युद्ध करनेके लिये प्रचोदित् कर रहे हो । संन्यासाश्रम मे क्यों नही ।।३.१।। 

Tamil

प्रमेयदीपिका

हरिः ओम् । 

उपायाभावानुमानाभासाभ्यामनुपलम्भो विपरीतोपलम्भश्चेत्युक्तम्। अतः किमुत्तरेण वाक्येन? इत्यत आह कथमिति। भगवान्गुणमयविग्रह इत्ययं न मोहः। बाधकप्रत्ययाभावात्। ज्ञानिनां सम्यक्प्रत्ययो बाधक इत्युक्तमिति चेत् न। बहुतरज्ञानविरोधेन कतिपयज्ञानानामेवा यथार्थत्वापत्तेः। ननूत्तरकाले बाधकप्रत्ययो भविष्यति इति चेत् न। अनादौ कालेs जातस्योत्तरत्राप्यसम्भवादिति भावः। 

ननु बाधकप्रत्ययाभावाद्यथार्थ एवायं प्रत्यय इति शङ्कायां किमेतदसङ्गतमुच्यते? इत्यत आह- अयमिति।एषा इत्यनुवादेन मोहिका इति व्याख्यातम्। मोहितम् इति धात्वर्थमात्रं परामृश्य योग्यप्रत्ययसम्बन्धेन व्याख्यानात्। गुणमयी तदभिमानिनी दुर्गा या हि तमोगुणेनैवंविधं मोहं जनयति। अनुमानं तु निमित्तमात्रम्। 

ततः किम्? इत्यत आह- सा चेति। सा च दुरत्यया। तत्कृतमोहं कोऽपि नात्येतुं शक्नोति। न कस्यापि बाधकप्रत्ययो भवति। कुतो दुरत्यया? इत्यतोऽतिशक्तेरिति हेतुरध्याहृत्योक्तः। कुतोऽतिशक्तित्वम्? इत्यतो दैवी इत्येतद्धेतुगर्भमिति व्याख्यातम्। देवसम्बन्धित्वादिति। सम्बन्धित्वं परमप्रियत्वम्। 

सति देवस्यातिशक्तित्वे तत्सम्बन्धिन्यास्तत्स्यात्। तदेव कुतः? इत्यतो देवशब्दार्थो निरुक्तः- सृष्ट्यादीति। सृष्ट्यादिश्च सा क्रीडा च। प्रथमादिपदेन स्थित्यादेः सङ्ग्रहः। द्वितीयेन विजिगीषादेः। क्रीडादिमत्वेनातिशक्तिर्न सिध्यतीति क्रीडा व्याख्याता। 

देवशब्दस्य क्रीडादिमत्त्वमर्थः। कुतः? इत्यत आह- तथा हीति। देवशब्दे या प्रकृतिस्तदर्थमित्यर्थः। प्रत्ययंस्तु इगुपधलक्षणस्य कस्य बाधकः पचाद्यच्। दैवी इत्यनेन निराकाङ्क्षत्वान्ममेति व्यर्थमित्यत आह- कथमिति। तस्यैव व्याख्यार्थमेतदिति भावः। त्वदीयत्वेऽपि कथं दैवी? इत्यतः शेषं पूरयति- अहं हीति। आशयवर्णनसमाप्ताविति शब्दः। 

अत्र प्रमाणमाह- अब्रवीच्चेति। 

उत्तरस्य प्रकृतोपयोगितया सङ्गतिमाह- तर्हीति। यदि न केवलमनुमानं किन्तु भगवतोपोद्बोलिता माया मोहहेतुस्तर्हीत्यर्थः। ततश्च ज्ञानिव्यावृत्त्यर्थं यदिदमित्युक्तं तदसदिति भावः। ननु मायात्ययोपायस्यासम्भावनाशङ्कायां तदुपाय एव वक्तव्यः न तूपायान्तरप्रतिषेधः। अतोऽनुपपन्नमव धारणमित्यतआह- अन्यदिति। स्वप्रतिपत्तावित्थम्भावसूचक एव एव शब्दो नोपायान्तरप्रतिषेधपर इत्यर्थः। एवं तर्हि गुर्वादिवन्दनाभावः प्राप्त इत्यतोऽभिप्रायमाह- गुर्वादीति। ‘भागवता एते‘ इत्यादिबुद्ध्या वन्दनादि कुर्वन्तीति यावत्। 

एतन्मध्यमभक्तानां चरित्रमुक्तम्। उत्तमानां त्वाह- स एवेति। भगवानेव। तत्र गुर्वादिषु। द्वयं प्रमाणेनोपपादयति- आह चेति। अहं च सा सम्पत्तिश्च मदुपाधितया मत्प्रतिमात्वेन। चैत्यं चित्स्थम्। स्वगतिं स्वज्ञानम्। व्यनङ्क्षि व्यञ्जयसि।

गीताभाष्यम् 

हरिः ओम् । 

कथमनादिकाले मोहानत्ययो बहूनाम्? इत्यत आह- दैवीति। अयमाशयः। माया ह्येषा मोहिका। 

सा च सृष्ट्यादिक्रीडादिमद्देवसम्बन्धित्वादतिशक्तेर्दुरत्यया। तथा हि देवताशब्दार्थं पठन्ति- 

‘दिवु क्रीडाविजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमदमोदस्वप्नकान्तिगतिषु (काशकृष्ण.धा.पा.दि.1) इति।

कथं? दैवी मदीयत्वात्। अहं हि देव इति। 

अब्रवीच्च-

‘श्रीर्भूदुर्गेति या भिन्ना महामाया तु वैष्णवी। 

तच्छक्त्यनन्तांशहीनाऽथापि तस्याश्रयात्प्रभोः। 

अनन्तब्रह्मरुद्रादेर्नास्याः शक्तिकलाऽपि हि। 

तेषां दुरत्ययाऽप्येषा विना विष्णुप्रसादतः‘ इति च व्यासयोगे। 

तर्हि न कथञ्चिदत्येतुं शक्यते इत्यात आह- मामेवेति। अन्यत्सर्वं परित्यज्य मामेव ये प्रपद्यन्ते गुर्वादिवन्दनं च मय्येव समर्पयन्ति स एव च तत्र स्थित्वा गुर्वादिर्भवतीत्यादि पश्यन्ति। 

आह च नारदीये- 

‘मत्सम्पत्त्या तु गुर्वादीन् भजन्ते मध्यमा नराः। 

मदुपाधितया तांश्च सर्वभूतानि चोत्तमाः‘ इति।

‘आचार्यचैत्यवपुषा स्वगतिं व्यनङ्क्षि‘ इति च।