Bhagavad Gita

अर्जुन् पूछते है - हे जनार्दन, यदि ज्ञानमार्ग ही कर्ममार्ग से श्रेष्ठ मानते हो  तो क्यों मुक्षे रागादियुत घोर युद्ध करनेके लिये प्रचोदित् कर रहे हो । संन्यासाश्रम मे क्यों नही ।।३.१।। 

Tamil

प्रमेयदीपिका

हरिः ओम् । 

यदीयं कार्याभावोक्तिर्न ज्ञानिमात्रस्य। किन्त्वसम्प्रज्ञातसमाधिस्थस्यैव। तर्हि ‘नैव तस्य कृतेनार्थः‘ इत्युत्तरं वाक्यं न सम्बध्यते। असम्प्रज्ञातसमाधेः करणस्यैवाभावेन तत्प्रयोजनाभावकथनस्यैवायोगात्। ज्ञानिनस्तु करणसम्भवेन तत्प्रयोजनप्रतिषेधोपपत्तिरिति चेत् न। तर्ह्यतीव मनस्समाधानमपि न कार्यमित्याक्षेपस्य तस्य कार्यं न विद्यते  इत्युत्तरं कस्मादुक्तम्? कर्मकृतिकाले त्वयाऽहमुद्बोधनीय इति कञ्चित् प्रत्युक्त्वा समाहितः, तेन योगशास्त्रोदितोपायैरुद्बोधितः कर्म करोतीति कुतो नोक्तम्? इत्याशङ्खानिरासायेदमेवमुच्यत इत्यभिप्रेत्य व्याचष्टे- तस्येति। तस्य असम्प्रज्ञातसमाधिस्थस्य। अर्थो नास्तीति सम्बन्धः। उक्त्वा ‘उद्बुद्धस्य‘ इति शेषः। एवं तर्हि तस्यैव महत्सुखत्वादित्याद्युक्तिविरोध इत्यत उक्तम् -आत्मेति। समो वा आत्मरत्या। समप्रतिषेधः कैमुत्यार्थः। न तु समव्ययफलं कर्मानुष्ठीयते। 

नन्वत्र ‘कश्चन‘ इत्यस्य विशेष्याकाङ्क्षायां सन्निधानाति ‘अर्थः‘ इति सम्बध्यते। तथा चेदमयुक्तम्। न हि कर्माकरणेऽर्थप्राप्तिरस्ति। येन प्रतिषेधः सङ्गच्छेत। अर्थसन्निधानादपि योग्यताया बलवत्त्वात्कश्चन ‘दोषः‘ इत्यध्याह्रियते। तथाप्यश्वमेधाद्यकृतौ प्रत्यवायाप्राप्तेः प्रतिषेधोऽसङ्गत एवेत्यतो ‘नाकृतेन‘ इत्येतत् व्याचष्टे -न चेति। मा भूद्यज्ञादिकरणार्थमुत्थानं नित्यनैमित्तिकाकरणे प्रत्यवायप्राप्तेः। तदर्थं तु स्यादित्याशङ्कानिरासार्थमेतत्। ‘सन्ध्या‘ इति तत्कालेऽनुष्ठेयं कर्मोच्यते।

माभूदल्पस्य यज्ञादेरनुष्ठाने प्रयोजनाभावः, सन्ध्याद्यकृतौ प्रत्यवायश्च। तथापि गुरुदेवतादिपूजाकरणाकरणयोरर्थप्रत्यवायौ स्यातामेव। अतस्तत्सन्निधिप्राप्तावुत्थानमावश्यकमेवेत्याशङ्कानिरासार्थं ‘न चास्य‘ इत्युक्तम्। तदयुक्तम्। उक्तविरोधादेवेत्यतो व्याचष्टे- न चैतदिति। एतदसम्प्रज्ञातसमाधानम्। अपहाय ‘उत्थितस्य‘ इति शेषः।‘अपहाय‘ इत्यनेन गुर्वादिपूजाया अपि आधिक्यं निषेधति। आधिक्यस्यैव पूर्वत्यागोपयोगित्वात्। सर्वभूतेषु गुर्वादिषु। 

नन्वर्थव्यपाश्रयो नाम= अर्थप्राप्तिः। तथा च सर्वभूतेभ्य इति स्यादित्यत आह -अर्थ इति। अनेनार्थस्य व्यपाश्रयः प्राप्तिः येन दर्शनादिना व्यापारेण भवतीति व्यधिकरणो बहुव्रीहिरयमित्युक्तं भवति। तथा च दर्शनादेर्विषया गुर्वादय इति सप्तम्युपपत्तिः। अनेनानर्थव्यपाश्रयोऽप्युपलक्ष्यते। 

स्यादेतत् किमनेनायासेन? ज्ञानिमात्रविषयमेतत्किं न स्यात्? ज्ञानमात्रेण प्रत्यवायाभावात्।  तत्राप्यस्यार्थस्य सम्भवात्। अवधारणादेश्चोपचरितार्थत्वसम्भवादित्यत आह- ज्ञानेति। तज्ज्ञानमात्रम्। इतिशब्दो हेतौ। एतत्कार्याभाववचनम्। प्रत्युत विरोधि इति हृदयम्। प्रत्यवायो न भवतीत्यङ्गीकृत्योक्तम्। वस्तुतस्तु ज्ञानिनोऽप्यस्ति प्रतिषिद्धकर्मकरणादिनाऽनिष्टप्राप्तिरित्याह- ईषदिति। सूचिते च तदैव चित्तखेदः। उपलक्षणं चैतत्। मुक्तावानन्दह्रास इत्यपि द्रष्टव्यम्। तथा विहितकरणे नानन्दवृद्धिरपीति।

गीताभाष्यम् 

तस्य ‘कर्मकाले वक्तव्योऽहम्‘ इति कञ्चित्प्रत्युक्त्वा तत्कृतावात्मरत्यधिकः समो वाऽर्थो नास्ति। 

न च सन्ध्याद्यकृतौ कश्चिद्दोषोऽस्ति। न चैतदपहाय सर्वभूतेषु कश्चित्प्रयोजनाश्रयः। अर्थो येन दर्शनादिना भवति सोऽर्थव्यपाश्रयः। 

ज्ञानमात्रेण यद्यपि प्रत्यवायो न भवति। तदर्जुनस्यापि सममिति न तस्य कर्मोपदेशोपयोग्ये तद्भवति। ईषत्प्रारब्धानर्थसूचकं च तद्भवति। महच्चेद्वृत्रहत्यादिवत्।