Bhagavad Gita

अर्जुन् पूछते है - हे जनार्दन, यदि ज्ञानमार्ग ही कर्ममार्ग से श्रेष्ठ मानते हो  तो क्यों मुक्षे रागादियुत घोर युद्ध करनेके लिये प्रचोदित् कर रहे हो । संन्यासाश्रम मे क्यों नही ।।३.१।। 

Tamil

प्रमेयदीपिका

हरिः ओम् । 

पूर्वसङ्गतत्वेनाध्यायार्थमाह -- सप्तमेति। ‘भगवन्माहात्म्यम्‘ इति शेषः। ‘पदार्थज्ञानपूर्वकं वाक्यार्थज्ञानम्‘ इति सप्तमोक्तपदार्थानष्टमे व्याख्याय नवमे तद्वाक्यार्थं स्पष्टीकरोतीत्यर्थः। ‘राज्ञाम् = अश्वपतिजनकादीनां विद्या राजविद्या‘ इति कश्चित्? तदसत् ब्राह्मणादीनामनधिकारप्रसङ्गादिति भावेनाह -- राजेति। राजेव राजा। राजा चासौ विद्या चेति राजविद्येत्यर्थः। ‘प्रत्यक्षेणावगमो यस्य‘ इति व्याख्यानम् असत्। भगवन्माहात्म्यस्य शास्त्रैकसमधिगम्यत्वात्, अद्वैतोद्गारस्य प्रमाणविरुद्धत्वादिति भावेनाह -- प्रत्यक्षमिति। शास्त्रैकवेद्यं ब्रह्म कथं प्रत्यक्षं? इत्यत आह -- अक्षेष्विति। प्रत्यक्षः परमात्मा। प्रादिसमासोऽयं, नाव्ययीभाव इति ज्ञापनाय नपुंसके प्रकृतेऽपि पुँल्लिङ्गनिर्देशः। अन्यथा षष्ठी न श्रूयेत।

परमात्मनोऽक्षेषु स्थितत्वे किं मानं? इत्यत आह -- तथा चेति। ‘प्राणः‘ इति प्राणाभिमानिनी देवतोच्यते। प्राणादन्तरो भिन्नः। अङ्गुष्ठेति कर्मेन्द्रियाधिष्ठातृत्वमुच्यते। ‘मनः‘ इत्यादेर्मनआदिस्थ इत्यर्थः। प्रत्यक्षशब्दस्यायमर्थ इत्यत्र श्रुतिमाह -- स इति। प्रति स्थितः। अक्षवान् प्रशस्तेन्द्रियः। यो विद्वानेवं प्रत्यक्षशब्दार्थं वेद।

‘धर्मादनपेतं धर्म्यम्‘ इति निर्वचनेऽपि न प्रसिद्धधर्माविरुद्धत्वमर्थः। निवृत्तधर्मस्य ब्रह्मज्ञानाविरुद्धतायाः प्रसिद्धत्वात्, प्रवृत्तिलक्षणस्य तु तद्विरुद्धत्वादिति भावेनाह -- धर्म इति। तस्मादनपेतम् इति अस्यार्थः-तद्विषयमिति। कथं भगवान् धर्मः? इत्यत आह -- सर्वमिति। धृञो मन्प्रत्यय औणादिकः। धारके धर्मशब्दप्रवृत्तिः कुतः? इत्यत आह -- पृथिवीति। ‘पर्वतोपरि‘ इत्यर्थः। भगवतः सर्वधारकत्वे किं मानं? इत्यत आह -- भारभृदिति। सर्वत्र स्थितो भगवान् सर्वेण ध्रियते। स कथं सर्वस्य धारकः? इत्यत आह -- भर्तेति। भर्ता सन्नेव भ्रियमाणः, न स्वकीयस्थित्यै। धर्मशब्दस्य भगवद्वाचित्वं कुतः? इत्यत आह -- धर्मो वा इति। इदमग्रे अस्याग्रे। अत्र पुण्यं धर्मः किं न स्यात् इति शङ्कानिरासार्थं ‘सोऽध्यायात्‘ इति वाक्यशेषोदाहरणम्।

एवं तर्हि पुनरुक्तिः स्यात्? ‘ब्रह्मविषयं ज्ञानम्‘ इत्यस्य ‘ब्रह्मावगम्यते = विषयीक्रियतेऽनेन = ज्ञानेन‘ इत्यस्य च भेदाभावादित्यत आह -- प्रत्यक्षेति। नावगमशब्देन विषयीकरणमुच्यते, किन्तु अवगतिसाधनत्वम्। न च ज्ञानस्य तद्विरुद्धम्। परोक्षज्ञानस्यापरोक्षज्ञानसाधनत्वोपपत्तेरिति भावः।

गीताभाष्यम् 

हरिः ओम् । 

राजविद्या प्रधानविद्या । प्रत्यक्षं ब्रह्म अवगम्यते येन तत् प्रत्यक्षावगमम् । अक्षेषु इंद्रियेषु प्रति प्रति स्थित इति प्रत्यक्षः । तथा च श्रुतिः- 'यः प्राणे तिष्ठन् प्राणादन्तरो यं प्राणो न वेद यस्य प्राणः शरीरं यः प्राणमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः'' ।

'यो विज्ञाने तिष्ठन्'' 'यश्चक्षुषि तिष्ठन्'' इत्यादेः ।

'य एषोन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते'' इति च ।

'अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोङ्गुष्ठं च समाश्रितः'' इति च ।

'त्वं मनस्त्वं चन्द्रमास्त्वं चक्षुरादित्यः'' इत्यादेश्च मोक्षधर्मे ।

'स प्रत्यक्षः । प्रति प्रति हि सोक्षेष्वक्षवान् स भवति हि य एवं विद्वान् प्रत्यक्षं वेद'' इति सामवेदे (वारुणशाखायाम्) बाभ्रव्यशाखायाम् ।

धर्मो भगवान् । तद्विषयं धर्म्यम् । सर्वं जगद् धत्त इति धर्मः । 'पृथिवी धर्ममूर्धनि'' इति प्रयोगान्मोक्षधर्मे । 'भारभृत् कथितो योगी'' इति च । 'भर्ता सन् भ्रियमाणो बिभर्ति'' इति च श्रुतिः । 'धर्मो वा इदमग्र आसीन्न पृथिवी न वायुर्नाकाशो न ब्रह्मा न रुद्रो नेन्द्रो न देवा न ऋषयः सोध्यायत्'' इति च सामवेदे बाभ्रव्यशाखायाम् ।

॥ १-३ ॥