Bhagavad Gita

अर्जुन् पूछते है - हे जनार्दन, यदि ज्ञानमार्ग ही कर्ममार्ग से श्रेष्ठ मानते हो  तो क्यों मुक्षे रागादियुत घोर युद्ध करनेके लिये प्रचोदित् कर रहे हो । संन्यासाश्रम मे क्यों नही ।।३.१।। 

Tamil

प्रमेयदीपिका

हरिः ओम् । 

‘एवमज्ञानिनः कर्म कर्तव्यमित्युक्तम् इदानीं ज्ञानिनः कर्तव्याभावमाह’ इति परव्याख्यानमसदिति भावेन सङ्गतिमाह- तर्हीति।। यद्येवं कर्माकरणे हानिः तत्करणे च लाभः, तर्हीत्यर्थः। परमेश्वरे अतीवमनस्समाधानम् असम्प्रज्ञातसमाधिरित्यर्थः। न कार्यं ’प्रसज्येत ’ इति शेषः। तत्र कर्मलोपस्यावश्यम्भावादिति भावः। 

अत्र रतितृप्तिसन्तोषशब्दांस्तावद्व्याचष्टे- रमणमिति। ’पर ’इति स्वरूपकथनम्। न शब्दार्थान्तर्भूतम्। तथा च पञ्चमेऽभिधानं वक्ष्यते। तथात्वे आत्मशब्देन जीवनिराकरणं च व्यर्थं स्यात्। यद्दर्शनादिनिमित्तं सुखं ततो अन्यत्र। तज्जनकं तृप्तेर्जनकम्। तृप्तिकारणं सुखमिति शेषः। 

इदानीमात्मशब्दस्य जीवविषयत्वप्रतीतिनिरासार्थमात्मरतिरिति समस्तं पदं व्याख्याति- परमात्मेति। प्राप्त आत्मरतिरिति शेषः। अनेनात्मनि रतिर्यस्येति विग्रहः सूचितः। आत्मनो रतिर्यस्येति वा। एवमुत्तरावप्यात्मशब्दौ परमात्मार्थौ ज्ञातव्यौ। न चैवं सति तृप्तशब्दस्य परमात्मनोऽन्यत्रालम्बुद्धिरर्थः स्यात्। ततश्चेदं न वक्तव्यम्। आत्मरतिरेवेत्यवधारणेनान्यरतिनिरासेन पौनरुक्त्यप्रसङ्गादित्यत आह- अन्यत्रेति। अलम्बुद्धिं च प्राप्तः तृप्तशब्देनोक्तः इति शेषः। 

अलम्बुद्धिरिति पाठे ’तृप्तशब्दार्थः ’ इति शेषः। अवधारणेनैवान्यत्र रत्यभावे लब्धेऽपि सर्वात्मनाऽन्यत्रालम्बुद्धिं वक्तुं ’तृप्तः’ इति पुनर्वचनम्। अवधारणस्यान्यत्रालम्बुद्धिमात्रद्योतनेन चरितार्थस्य ’सर्वात्मना ’ इत्यत्राप्रवृत्तेरिति भावः। 

ननु ’सन्तुष्टः ’ इत्यनेनालम्बुद्धिजनकं सुखं प्राप्त इत्युच्यत इत्युक्तम्। तत्किं विषयजन्यम्? उतात्मरत्याख्यम्? नाद्यः। विरोधात्। न द्वितीयः। तस्यात्मरतिशब्देनोक्ततया पुनरुक्तिप्रसङ्गात्। कथं चतस्यान्यत्रालम्बुद्धिजनकत्वम्? इत्यत आह- महच्चेति। चशब्दो हेतौ। तदात्मरत्याख्यं । प्रागुक्तमेव सुखं पुनरन्यत्रालम्बुद्धिकारणत्वेनोच्यते। अतो न दोषः। तस्य च महत्त्वं संशब्देनोक्तम्। अतस्तत्कारणत्वं चोपपन्नमित्यर्थः। 

आत्मरतिः सन्तोषशब्देन गृह्यते चेत् पुनः आत्मनि इति व्यर्थमित्यत आह- तत्स्थ एवेति। सन्तोषाख्यात्मरतिः केनास्य जाता? इत्यपेक्षायामसम्प्रज्ञातसमाधिलक्षणया परमात्मनि स्थित्येति ज्ञापयितुं ‘आत्मनि’ इत्युक्तमित्यर्थः। अवधारणस्य प्रयोजनमाह- नान्यदिति। अन्यत् असम्प्रज्ञातसमाधिरूपात्तत्स्थत्वात्।। एतेन ’ आत्मरतिरेव’  इत्यवधारणेनास्य पुनरुक्तता परिहृता। 

ननु ‘आत्मतृप्तः’ इति कोऽयं समासः? इत्यत आह- आत्मनेति न केवलमात्मरत्याख्येन सुखेन, किन्तु प्रसन्नेन परमात्मनैवेत्यर्थः। पञ्चमीसमासः कथं न स्यात्? इति चेत् न। असामर्थ्यात्। ‘अन्यत्र’ इत्यनेन ह्यस्य सामर्थ्यम्। न तु तृप्तशब्दार्थेन। तृप्तशब्दार्थ एवान्यत्रार्थान्तरभूतोऽस्तीति चेत् न। तस्य प्रकरणलब्धस्य तदन्तर्भावाभावात्। अन्यथा ‘वयं तु न वितृप्यामः’ इत्यत्र ततोऽन्यत्रालम्बुद्धिं न प्राप्नुमः’ इत्यर्थप्रसङ्गात्। अस्तु तर्हि सप्तमीसमास इति, नेत्याह- न हीति। पूर्वविशेषणविरोधात्, प्रमाणान्तरविरोधाच्चेति भावः। 

स्यादयं दोषो यदि तृप्तशब्दस्यालम्बुद्धिवाचित्वं स्यात्। तदेव कुतः? इत्यत आह -तद्वाचित्वं चेति। नन्वत्र तृप्तिशब्दः प्रीत्यर्थः। न चैवं सत्यर्थानुपपत्तिः।उत्तमश्लोकविक्रमैः श्रूयमाणैर्निमित्तैरन्यत्र प्रीतिं न प्राप्नुम इत्यध्याहारेणोपपत्तेरित्यत आह -अध्याहारस्त्विति। गत्यन्तररहितागमनिका। अध्याहारो ह्यश्रुतशब्दकल्पनम्। तच्च कल्पकसद्भावे न दोषः। अन्यथा तु दोष एव। कल्पकं च गत्यन्तरराहित्यम्। अन्यथाऽनुपपत्तिरिति यावत्। अत्र त्वलम्बुद्ध्यर्थत्वे गृहीते विनाऽप्यध्याहारेण वाक्यार्थोपपत्तेरयुक्तोऽसाविति भावः। षष्ठीसमासस्तु ’पूरणगुणसुहितार्थ ’(अष्टा.2.2.11) इति प्रतिषिद्धः। 

अपव्याख्यानं निराचष्टे -आत्मरतिरेवेति। ’न ज्ञानिमात्रस्य’ इत्येवार्थः।

इतोऽपि न ज्ञानिमात्रस्य कार्याभाव इत्याह- स्थितप्रज्ञस्यापीति। स्वधर्मः कार्य इति सम्बन्धः। ’आत्मरतिरेव’ इत्यवधारणेऽपि कुतो न ज्ञानिमात्रविषयमेतत्? इत्यत आह -अन्यदेति। अवधारणेन ह्यनात्मरतिर्व्यावर्त्यते। असम्प्रज्ञातसमाधिकालात् अन्यदा सर्वस्य ज्ञानिनः अपीषदन्यरतिः भवति इत्युपपादितम्। अतोऽसम्प्रज्ञातसमाधिस्थव्यतिरिक्तानां ज्ञानिनामप्यवधारणेन व्यावर्तितत्वान्न तद्विषयमेतदिति भावः। 

ननु ज्ञानिनामन्यरतौ विद्यमानायामपि तत्रालम्बुद्धिरप्यस्तीति ‘आत्मरतिरेव’ इत्यवधारणमुपपद्यत इत्यत आह- न चेति। तत्र श्लोके। तत्र कार्याभावे। प्रयोजकत्वेनात्मनोऽन्यत्र अलम्बुद्धिमात्रम् अल्पालम्बुद्धिः। रतिसहचरितालम्बुद्धिरिति यावत्। नोक्ता किं तर्हि? सर्वात्मनाऽलम्बुद्धिः। कुतः? इत्यत आह -आत्मेति। अवधारणेनान्यत्रालम्बुद्धौ लब्धायामपि यत्पृथगात्मतृप्त इत्यभिधत्ते, तेन सर्वात्मनाऽलम्बुद्धिरवधारणेनाभिप्रेतेति ज्ञायत इति प्रागुक्तम्। अतो ज्ञानिमात्रे नेदमुपपद्यत इत्यर्थः। 

‘यस्त्वात्मरतिरेव’ इत्येतदसम्प्रज्ञातसमाधिस्थ एव सम्भवि तथापि ‘यत्पतति’ तद्गुर्वितिवत् ‘य एवंविधः कदाचित्तस्य सर्वदा कार्यं न विद्यते’ इत्येवं व्याख्याने ज्ञानिमात्रस्य कार्याभावः सेत्स्यति। न ह्यत्र यदैवं तदेति कालावच्छेदकशब्दोऽस्ति। आत्मरतिरिति समासस्तु रतेः कर्तारमेवाचष्ट इत्यत आह- कर्तृशब्द इति। अयं च यदा तदेति रहितोऽपीत्यर्थः। आदिग्रहणेन ‘यो दारान् परिगृह्णाति स गृही‘ इत्यादेः परिग्रहः। 

अयं भावः। ‘तस्य कार्यं न विद्यते‘ इत्युक्तेऽतिप्रसक्तौ सत्यामन्यव्यावर्तकं यस्त्वात्मरतिरेव स्यात् इत्यनेनोक्तम्। व्यावर्तकं च द्विविधं भवति। विशेषणमुपलक्षणं चेति। तत्र व्यवच्छेद्यसमानकालं विशेषणम्। यथा सिद्धान्त्युदाहृतं भोजनम्। अन्यथा तूपलक्षणं। यथा पूर्वपक्ष्युदाहृतं पतनम्। तत्र विशेषणं मुख्यम्। विशेषज्ञानहेतुत्वात्। अन्यदमुख्यम्।  वैपरीत्यात्।मुख्यामुख्ययोश्च मुख्ये कार्यसम्प्रत्ययः। न चात्र विशेषणत्वग्रहणे बाधकमस्ति। येनोपलक्षणमेतदिति प्रतीम इति। 

कर्तृशब्द इत्युक्तस्य फलमाह- अत इति। एतत्कार्यराहित्यम्।‘समाधावेव‘ इत्युक्त्या समानकालतां सूचयति।

नन्वसम्प्रज्ञातसमाधिस्थस्य कार्याभावे व्याख्यायमाने कदाचिदपरोक्षज्ञानरहितस्यापि असम्प्रज्ञातसमाधिसम्भवात् कार्याभावप्रसङ्ग इति चेत् न। अपरोक्षज्ञानिन एव असम्प्रज्ञातसमाधिर्भवति नान्यस्येत्यस्यार्थस्य ‘मानवः‘ इति पदेन भगवतैव दर्शितत्वादित्याह -मानव इति।

‘मानवः‘ इति कथं ज्ञानिनो वाचकम्? इत्यत आह- मन्विति। धातोर्व्याख्यानादिति शेषः। अस्माद्धातोर्भावे उप्रत्ययः। ततो मनुरवबोधोऽस्यास्तीत्यस्मिन्नर्थे मनोरयमाश्रय इत्यर्थे वाऽण्प्रत्ययः। यद्वा धातोरेव वाण्प्रत्ययः। ‘मनुष्यः‘ इतिव्याख्यायामृष्यादिव्यावृत्तिर्वैयर्थ्यं चापद्येत। 

आत्मशब्दस्याप्यन्यथाव्याख्यां निराकरोति- परमात्मेति।चशब्दोऽवधारणे। न स्वात्मरतिरित्यर्थः। तस्यैव इत्यवधारणादिति।

गीताभाष्यम् 

तर्ह्यतीव मनस्समाधानमपि न कार्यमित्यत आह - यस्त्विति। रमणं परदर्शनादिनिमित्तं सुखम्। तृप्तिरन्यत्रालम्बुद्धिः। सन्तोषस्तज्जनकं सुखम्।

‘सन्तोषस्तृप्तिकारणम्’ इत्यभिधानात्। 

परमात्मदर्शनादिनिमित्तं सुखं प्राप्तः। अन्यत्र सर्वात्मनाऽलम्बुद्धिः। 

महच्च तत्सुखं च।  तेनैवान्यत्रालम्बुद्धिरिति दर्शयति। आत्मन्येव च सन्तुष्ट इति। तत्स्थ एव सन् सन्तुष्ट इत्यर्थः। नान्यत्किमपि सन्तोषकारणमित्यवधारणम्। 

आत्मना तृप्तः। न ह्यात्मन्यलम्बुद्धिर्युक्ता। 

तद्वाचित्वं च – ‘वयं तु न वितृप्याम उत्तमश्लोकविक्रमैः’ (भाग.1.1.19) इति प्रयोगात्सिद्धम्। अध्याहारस्त्वगतिका गतिः।

आत्मरतिरेव इत्यवधारणादसम्प्रज्ञातसमाधिस्थस्यैव कार्यं न विद्यते।

‘स्थितप्रज्ञस्यापि कार्यो देहादिर्दृश्यते । यद्वास्वधर्मो मम तुष्ट्यर्थः सा हि सर्वैरपेक्षिता’ इति वचनाच्च पञ्चरात्रे। 

अन्यदाऽन्यरतिरपीषत्सर्वस्य भवति। 

न च तत्रालम्बुद्धिमात्रमुक्तम्। आत्मतृप्त इति पृथगभिधानात्। कर्तृशब्दः कालावच्छेदेऽपि चायं प्रसिद्धः-‘यो भुङ्क्ते स तु न ब्रूयात्’ इत्यादौ 

अतोऽसम्प्रज्ञातसमाधावेवैतत्।

‘मानवः’ इति ज्ञानिन एवासम्प्रज्ञातसमाधिर्भवतीति दर्शयति। ‘मनु अवबोधने’ (पा.धा.1471) इति धातोः। परमात्मरतिश्चात्र विवक्षिता। ‘विष्णावेव रतिर्यस्य क्रिया तस्यैव नास्ति हि’ इति वचनात्।